* جواد یاوری (دانشجوی دوره دكتری حقوق كیفری دانشگاه تهران و دادستان شهرستان آبیك)
آیا کسی می‌داند كه اگر در هر یک از فرودگاههای کشور با تأخیر یا لغو پرواز مواجه شد چطور می‌تواند خسارت وارده را مطالبه نماید؟
در این نوشتار تشریح خواهد شد که نه تنها خسارات مادی مثل هزینه بلیط یا هزینه اقامت بلکه خسارات روحی و معنوی نیز قابل جبران خواهد بود.
یکی از معیارهای توجه به ارزش انسان و وقت او احترام به انسانیت در تمام اماکن عمومی و خصوصی است.
ضمانت اجرای این احترام و تکریم، پیش بینی اعاده حیثیت از دست رفته در قوانین و مقرارت هر کشور است.
این امر می‌تواند وجه تمایز کشورهای توسعه یافته ازتوسعه نیافته باشد. اعاده حیثیت نیز صرفاً به جبران خسارت محدود نمی‌شود.
گاهی اوقات عذرخواهی، بعضاً یک روز اقامت رایگان در مورد تأخیر پرواز، گاهی جبران خسارت مادی، زمانی استعفا یا برکناری مسئول مربوطه می‌تواند جبران یا تسلی خاطر زیان دیده را فراهم آورد.
ولی این امر در کشور ما حلقه‌ای مفقوده محسوب می‌شود. بارها شنیده‌اید هواپیمایی سقوط می‌کند و عده‌ای جان خود را از دست می‌دهند و عده زیادتری داغدار می‌شوند.
در برابر چنین حادثه دلخراشی معمولاً شناسایی مقصر و برکناری او حتی اگر وزیر مربوطه باشد امری ابتدایی در سایر کشورهاست ولی در کشور ما برعکس حتی ابزار تأسف از جانب وزیر مربوطه امری نادر است.
به دنبال این موارد و رسالتی که در خود به عنوان یک ایرانی حس می‌کردم در مورد اتفاقی که برای خود و خانواده ام رخ داد دست به کار شدم تا از اطلاعات حقوقی خود جهت ایجاد یک فرآیند جدید گام بردارم. حادثه از این قرار بود که در تاریخ 3/4/88 همراه همسر و فرزند 5/1 ساله ام در فرودگاه مشهد منتظر پرواز برگشت توسط شرکت هواپیمایی… به سوی تهران بودیم. هر چه منتظر اعلام تحویل کارت پرواز شدیم خبری نشد تا اینکه فهمیدیم پرواز لغو شده است.
به همین راحتی! لذا به دفتر شرکت مستقر در فرودگاه مراجعه کردیم. بیش از یکصد نفر در آنجا جمع شده بودند. علت لغو پرواز توضیح داده نشد.
مسئول مربوطه به جای عذرخواهی می‌گفت می‌توانید با ماشین سواری به تهران بروید! از پرواز جایگزین خبری نبود. شرکتهای دیگر هم جای خالی نداشتند. (این امر در تیرماه در مشهد امری غیرعادی نبود). کاملاً مستأصل شده بودیم.
نگرانی همسرم و گریه‌های فرزندم حسابی اعصابم را به هم ریخته بود. من و همسرم فردای آن روز بایستی در محل کار خود حاضر می‌شدیم چون مرخصی‌مان تمام شده بود و تعهدات شغلی‌مان بلاتکلیف می‌ماند.
با وجود استرس و نگرانی و سردرگمی خواستیم وجه بلیط را مستردکنیم گفتند پول نداریم و باید از همان دفتر هواپیمایی که بلیط را تهیه کرده‌اید پس بگیرید. (برای ما یعنی کرج). دختر دانشجویی می‌گفت من هزینه‌ای برای بازگشت یا اقامت بیشتر در مشهد ندارم.
مردی می‌گفت من از تهران، امشب بلیط برای تبریز داشتم و با لغو این پرواز به پرواز بعدی نمی‌رسم ولی هیچ گوش شنوایی نبود. مسئولان فرودگاه هم هیچ جوابی نمی‌دادند و می‌گفتند باید به ایرلاین مربوطه مراجعه کنید.
ساعات زیادی در فرودگاه معطل ماندیم. یک مسافرت چند روزه خوب پایان خوشی نداشت.
همان جا تصمیم گرفتم این بی عدالتی را پی گیری کنم. نهایتاً فرودگاه را ترک کردیم و بالاخره دو روز بعد و با درد سر زیاد موفق به تهیه بلیط قطار و بازگشت شدیم.
سپس مطالعاتی را در باب خسارت معنوی آغاز کردم و به کنواسیون‌های بین‌المللی در این مورد که ایران به آنها پیوسته بود و نیز قوانین داخلی از جمله قانون مسئولیت مدنی و اصل 171 قانون اساسی برخورد کردم.
رویه قضایی نیز حاکی از صدور آرایی هر چند محدود در مورد خسارت معنوی بود. از جمله رای مربوط به پرونده هموفیلی‌ها که در آن علاوه بر پرداخت دیه، معادل ریالی آن به عنوان خسارت معنوی مورد حکم قرار گرفته بود. لیکن در مورد تأخیر یا لغو پرواز یک شرکت هواپیمایی مطلبی به چشم نمی‌خورد.
فقط در مورد تأخیر قطار، شرکت رجا جبران خسارت را پیش بینی کرده بود. لذا دادخواستی مبنی بر مطالبه خسارت مادی و معنوی در مجتمع قضایی شهید مفتح تقدیم کردم که به شعبه 206 ارجاع شد.
با توجه به اینکه رویه قضایی انگشت شماری راجع به این مطلب وجود داشت و در مورد شرکتهای هواپیمایی اساساً رأیی صادر نشده بود به ثمر رسیدن این دادخواست با مشکلاتی مواجه بود:
نخست ـ اثبات این امر که خسارت معنوی وارد شده است.
دوم ـ رابطه علیت بین بروز خسارت و اقدام شرکت هواپیمائی.
سوم ـ مبانی قانونی و شرعی خسارت معنوی.
چهارم ـ ملاک ارزیابی میزان خسارت معنوی.
در مورد نخست به برخورد نامناسب مسئولان شرکت هواپیمایی در فرودگاه و توضیح ندادن عـلت لغو پرواز و عدم استرداد وجه بلیط و فرزند خردسالم که اذیت شده بود و استرس تهیه بلیط بازگشت در مشهد با توجه به فصـل شلوغ تابستان و زمان با ارزشی که از ما تلف شده و منجر به عدم انجام تعهدات شغلی شده بود اشاره کردم.
در مورد دوم هر چند وکیل شرکت هواپیمایی سعی بر این داشت که لغو پرواز مزبور را که چارتر بود برعهده چارتر کننده بگذارد ولی از آنجا که مسئولیت پرواز برعهده شرکت هواپیمایی بود که بعلت نقص فنی پرواز را لغو کرده بود (این مطلب را وکیل شرکت در لایحه تجدیدنظرخواهی توضیح داد) موفق به اثبات این امر نشد.
چرا که در موارد مشابه شرکتهای هواپیمایی مکلف به ایجاد پرواز جایگزین (Back up) می‌باشند.
در مورد سوم نیز قانون مسئولیت مدنی صراحتاً در ماده 1 خود پیش بینی کرده است: «هرکس بدون مجوز قانونی عمداً یا در نتیجه بی احتیاطی به جان یا سلامتی یا مال یا آزادی یا حیثیت… یا به هر حق دیگر… لطمه‌ای وارد نماید که موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود مسئول جبران خسارت ناشی از عمل خود می‌باشد.» به علاوه از نظر فقهی قاعده «لاضرر و لاضرار فی الاسلام» اجازه نمی‌دهد هیچ زیانی بدون جبران بماند.
واژه ضرر از نظر فقها زیان معنوی را هم در برمی گیرد. میرزای نائینی در جلد دوم منیة الطالب، ضرر را فوت آنچه انسان دارد خواه نفس باشد یا آبرو می‌داند و ادامه می‌دهد: اگر آبروی انسان هتک شود می‌گویند متضرر شده است.
در مورد ملاک ارزیابی نیز ضمن اینکه اشاره کردم این امر کاملاً شخصی است و بایستی براساس شغل، جایگاه اجتماعی، سن و سال افراد، بیماری یا سلامت آنها و غیره ارزیابی انجام شود، کنوانسیون‌های بین‌المللی که ایران نیز به آنها پیوسته است میزان خسارت را از قبل تعیین کرده اند.
به عنوان مثال در بند«ب» ماده 8 پروتکل گوآتمالا در مورد تأخیر پرواز شصت و دو هزار و پانصد فرانک فرانسه خسارت باید به مسافر پرداخت شود.
ایران در سال 1354 به موجب قانون اجازه الحاق دولت ایران به… پروتکل 1971 گوآتمالا این پروتکل را به عنوان قانون داخلی تصویب کرده است.
البته این کنوانسیون‌ها ناظر به پروازهای بین المللی است و صرفاً در سال 1364 به موجب قانون تعیین حدود مسئولیتهای شرکتهای هواپیمایی ایران در پروازهای داخل کشور کنوانسیون ورشو و پروتکل لاهه لازم الاتباع شناخته شده است.
نکته مهم اینکه در کلیه معاهدات بین‌المللی اشاره‌ای به لغو پرواز نشده است، چون غیر از بحثهای مربوط به قوه قاهره نظیر وضعیت جوی لغو پرواز بی‌معناست و شرکتهای هواپیمایی مکلفند در صورت نقص فنی هواپیمای دیگری را جایگزین کنند.
لازم به ذکر است تعیین مبلغ 500/62 فرانک ظاهراً توسط گروهی کارشناس و با توجه به لطمه و حیثیت یک انسان متعارف در صورت تأخیر در پرواز صورت گرفته است.
اما صرفنظر از این مطالب، خواسته مطروحه در دادخواست رقم 51 میلیون ریال به عنوان خسارت مادی (هزینه بلیط و اقامت و غیره) و معنوی (لطمه‌های روحی خودم و همسرم و فرزند 5/1 ساله ام) بود. پیش از شروع نخستین جلسه دادرسی وکیل شرکت، پیشنهاد یک سفر و اقامت 3 روزه در کیش به همراه خانواده را در ازای استرداد دادخواست مطرح کرد.
من هم در جواب گفتم گرفتن خسارت برایم مهم نیست، فقط می‌خواهم شرکتهایی را که برای انسانیت و وقت انسانها ارزش قائل نیستند ادب کنم تا به راحتی پروازها را لغو نکنند و ضمن داشتن برخورد مؤدبانه همراه با عذرخواهی در اسرع وقت پرواز جایگزین را پیش بینی کنند.
نهایتاً پس از سه جلسه رسیدگی طولانی در تاریخ 14/10/88 طبق دادنامه 8809972163100617 رای ذیل صادر شد: «به تاریخ 14/5/88 آقای جواد یاوری اصالتاً و ولایتاً از طرف… و خانم… دادخواستی به طرفیت شرکت هواپیمائی… به خواسته مطالبه خسارت مادی ناشی از عدم انجام تعهد خوانده… ومطالبه خسارت روحی و معنوی را تقدیم نمودند که… به استناد مواد 1 و 2 قانون مسئولیت مدنی و اصل 171 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و قاعده لاضرر و لاضرار فی الاسلام و رویه قضایی و تمسک به جمله‌ای از حقوقدان فرانسوی به نام استارک (جبران خسارت معنوی اگر چه مناسب و کامل نیست اما بهتر از عدم جبران است)… و استفاده از ماده 8 پروتکل گوآتمالا… و اینکه بنا به قواعد لزوم و صحت، علی الاصول هر شخص یا اشخاص حقوقی كه تعهدی را قبول نموده‌اند بایستی ایفاء و اجرا نمایند و در صورت عدم انجام تعهد، متضرر در صورت اثبات تقصیر شخص متعهد و رابطه علیت متعارف بین فعل زیان دیده و شخص مقصر حق مطالبه خسارت وارده را دارد… و بند 2 ماده 9 قانون آ. د. م از جمله ضرر و زیان قابل مطالبه را ضررهایی دانسته که مستلزم کسر حیثیت و بی اعتباری اشخاص و صدمات روحی می‌باشد که این موضوع تأکیداً در ماده 1 قانون مسئولیت مدنی مصوب 7/2/1339 به آن اشاره شده…، با عنایت به اینکه قوانین مذکور… خلاف موازین شرعی اعلام نشده است و حتی پرداخت مبلغی برای خسارات مذکور اگر چه نمی‌تواند همه این ضررها را تدارک نماید ولی سبب تخفیف آلام روحی و جبران بخشی از خسارت متضرر و یا متضررین خواهد شد… لذا دادگاه… ادعای مشارالیهم را محمول بر صحت تشخیص و… حکم بر محکومیت شرکت خوانده به پرداخت 800/066/1 ریال بابت خسارت مادی و پرداخت 000/000/49 ریال بابت خسارت معنوی و پرداخت خسارت دادرسی در حق خواهانها به ترتیب اعلامی صادر و اعلام می‌دارد… رئیس شعبه 206 دادگاه حقوقی تهران ـ قربانی.»
متعاقباً وکیل شرکت هواپیمایی از رای صادره تجدیدنظر خواهی کرد و در آن اشاره نمود که«خواهانها به جای شکرگزاری بخاطر دو روز سعادت اجباری حضور در جوار امام رضا (ع) با کینه ورزی اقدام به تقدیم دادخواست نموده‌اند و حسب اظهاراتشان قصد ادب کردن و جلوگیری از تکرار این گونه موارد را دارند. گویا خواهانهای محترم تصور می‌فرمایند در کشورهای غربی یا وابسته به غرب زندگی می‌کنند…» در پاسخ به این قسمت از لایحه خطاب به دادگاه تجدیدنظر نوشتم: «… لغو پرواز از مشهد و سعادت و توفیق زیارت مجدد ثامن الائمه (ع) قطعاً سپاسگزاری در پی دارد ولی سپاسگزاری خداوند متعال ارتباطی به رها کردن شرکتهای متخلف و اجازه دادن تداوم تخلفات آنها ندارد و هر مسأله در جای خود قابل بررسی است. همچنین اگر این پرواز به جای مشهد از سنگاپور یا دبی لغو شده بود چه سعادت اجباری در انتظار ما بود؟!»
نهایتاً دادگاه تجدیدنظر استان تهران طی دادنامه 9109970230700768 مورخ 17/8/91 اعلام کرد: «تجدیدنظرخواهی شرکت هواپیمائی… نسبت به دادنامه… شعبه 206 دادگاه عمومی تهران… انطباقی با جهات درخواست تجدیدنظر مندرج در ماده 348 قانون آئین دادرسی مدنی ندارد و دادنامه فوق الذکر با رعایت موازین و مقررات قانونی و اصول و قواعد دادرسی صادر گردیده و دلیل و مدرکی که مستلزم نقض آن باشد ارایه و اقامه نشده و نیز به استناد ماده یک قانون مسئولیت مدنی مصوب 7/2/39 ورود خسارت از ناحیه تجدیدنظر خواه محرز و مسلم بوده و جبران ضرر از جهت ورود خسارات اعم از مادی و معنوی توسط تجدیدنظرخواه الزامی است… لذا دادنامه تجدیدنظرخواسته را تایید و استوار می‌نماید.
رئیس شعبه 7 دادگاه تجدیدنظر استان تهران ـ [دکتر] محمدمهدی شامانی، مستشار دادگاه ـ نامدار. 1
پی نویس:
1- برخی از مطالب حقوقی این مقاله و لوایح تقدیمی به دادگاه، برداشت آزاد از کتاب «خسارت معنوی در حقوق اسلام، ایران و نظام‌های حقوقی معاصر» تألیف آقای سیدابوالقاسم نقیبی از انتشارات امیرکبیر چاپ اول، 1386، است
آخرین دیدگاه‌ها